Hip-hop (ing.- hip-hop) 1970-ci illerde afroamerikalilar terefinden meydana cixmish genc submedeniyyetidir (subkulturasidir). Onun ucun oz musiqisi (hip-hop, rep, reqqi), oz jarqonu, oz modasi (hip-hop moda), reqs stili (breyk-dans), qrafik seneti (qraffiti) ve oz kinematoqrafi xarakterikdir. 1990-ci illerde artiq hip-hop bir cox olkelerde genc medeniyyetinin bir hissesine cevrilmishdi.

Hip-Hop-un musiqisi iki esas elementden ibaretdir: rep ve DJ-ler terefinden duzeldilen ritm, eyni zamanda vokalsiz kompozisiyalar da var, bu cur kombinasiyada rep ifacilari ozlerini “em-si” adlandirirlar (ing. MC – Microphone Controller ve ya Master of Ceremony). Bezi MC-ler oz metnlerini qarmaqarishiq tapmacaya donderirler (mis. Qostfeys Killa deyir ki, ozleri bile-bile ele qafiyeler tapirlar ki, ozlerinden bashqa hec kim basha dushmesin). Hal-hazirda hip-hop en kommersial muasir eylenceli musiqilerden biridir.

1970-ci iller. İlkin olaraq rep ifacilari DJ-ler terefinden teshkil olunan yigincaqlarda cixish edirdiler. İlk MC-ler praktik olaraq konferansye (konsert proqraminin nomrelerini tamashacilara elan ve nomreler arasindaki fasilelerde onlari meshgul eden artist) idiler, onlar DJ-leri auditoriyaya teqdim edirdiler. Qeyd etmek lazimdir ki, bu cur ifa maneralari Yamaykada artiq 1960-ci illerde dub texnikasinin inkishafi sayesinde tekmilleshmishdi.

Bu cur yigincaqlardaki musiqinin meshhurlugu o qeder atmishdi ki, artiq DJ-ler hemin proqram cixishlarindaki disko ve fank janrlarinin ritm ve bassla miksinin ustune MC-lerin canli oxunan rep yazisi olan kasetleri elden ele satmaga bashlamishdilar. Bu tamamile heveskar meshguliyyet idi ve o vaxt ki, dovrde (1977-1978-ci iller) studiya ve ya rep plastinkalarinin resmi satishindan soz bele gede bilmezi.

Situasiya 1979-cu ilde “The Sugarhill Gang”-in “Rapper's Delight” adli sinqli amerikan bazarina cixandan sonar tamamile deyishdi. Bu 11 deqiqelik mahni ile amerikanlilar repin ne oldugunu bildiler. Mahninin bele populyarligina baxmayaraq bir coxlari onu sonrasi hec ne ved etmeyen musiqili zarafat kimi qebul etmishdiler. Albom 8 milyonluq tirajla satilmishdi.Artiq ilk repin metninde hip-hopun bashlica movzulari olan meishet heyatinin detallari, MC-lerin deyishmesi, seks, shohretin numayishi var idi.

1980-ci iller. 1980-ci illerin evvellerinde reperlerin avropa elektron-pop musiqisine boyuk maraqlari yarandi. Xususile Kraftwerk ve Qari Nyuman-in “breykbit”-i disko ve fankin ritm asliligindan ayirirdi. Bu yenilikci repin novatorlari Kortis Blou, Afrika Bambata, Qrandmaster Flesh ve Whodini olmushlar.1980-ci illerin ortalarina yaxin Run DMC, Mantronix, Beastie Boys kimileri de bu janra yenilikler getirmeye davam edirdiler.

1980-ci illerde artiq rep tekce yigincaq movzulariyla mehdudlanmir, hemcinin sosial-aqressiv movzulara da toxunurdu, misal ucun bu cur movzular Public Enemy-ye qeyri-zenci dinleyicisi kimi guclu status getirdi. Hip-hopun musiqi baximindan murekkebleshmesi Eric B. ve Rakim-in «Paid in Full» albomundan sonra bashlandi.1980-ci illerin sonunda rep musiqisi o qeder populyarlashmishdi ki, onu artiq rok, kantri ve estrada ile muqaise edirdiler.

1988-ci ilden etibaren American Music Awards ve “Qremmi” rep ucun de kateqoriya ayirdilar. Bu cur populyarliqdan ise en cox MC Hammer, Kris Kross kimi musiqiciler istifade ederek oz dinleyici auditoriyalarini xeyli genishlendirdiler.

1990-ci iller. 90-ci illerin evvellerinde NWA-inin zencilerin kriminal heyatini edebsiz ve aqressiv shekilde ifade eden metnleri sayesinde “qanqsta-rep” populyarliq qazanmaga bashladi. Onilliyin en parlaq rep ifacisi NWA-in kecmish uzvu Dr. Dre olmushdur. O dovreye yeni G-funk stili buraxir ve bu stilin de en meshhur adlarindan biri Dr Dre-nin shagirdi olan Snup Doqq olur.

The Fugees ucluyu ozunun «The Score» albomundaki repin RnB, reqqi ve cazla miksleri sayesinde ilk defe olaraq ABSH-in serhedlerinden kenarda da meshhurluq elde etdiler.

1990-ci illerde ABS-in qerb ve sherq sahillerinin qanqsta reperleri arasindaki reqabet her iki terefden Tupak SHakur ve Notorious B.I.G.-in olumleri ile tamamlandi. Esrin sonlarinda sosial etiraz dalgasi yaratmaq cehdleriyle agderili reper Eminem populyarlashdi.

2000-ci iller. 21-ci esrin ilk onilliyinde meshhur hip-hop prodyusserleri Skott Storc, The Neptunes ve Тimbаlend-in emekleri esasen fank janrinin inkishafina yonelmishdir.2004-cu ilde ilk defe olaraq “Qremmi” mukafatinin esas naminasiyasi olan “ilin albomu”-nun lauriyati OutKast duetinin albomu oldu.

Old School. Old School (ing.- kohne mekteb) hip-hopun en erken stilidir. Stil 1970-ci illerin sonu 1980-ci illerin evveli yaranib. Daha sonraki, hip-hopla muqayisede kohne mektebde qadin ifacilar daha cox idiler. Kohne mektebi ABS-da temsil edenler:

• The Sugarhill Gang
• Afrika Bambaataa
• Beastie Boys
• Busy Bee
• Captain Rapp
• Casper
• Cold Crush Brothers
• Cowboy
• De La Soul
• Darkstar
• Dee Dee King
• Dimples D.
• Disco Daddy & Captain Rapp
• DJ Cheese
• DJ Dr. Shock
• DJ Flash
• DJ Hollywood
• DJ Kool Herc
• DJ Matrix
• DJ Red Alert
• Doctor Dre & Ed Lover
• Doctor Ice
• Doctor Jeckyll and Mr. Hyde
• Doug E. Fresh
• The Educated Rapper
• The Fat Boys
• Fresh Gordon
• Full Force
• Funkmaster Flex
• Funky Four Plus One
• The Furious Five
• The Future MCs
• Grandmaster Flash & the Furious Five
• Grandmaster Melle Mel
• Howie Tee
• Hurt Em Bad
• Ice-T
• Jimmy Spicer
• K Love
• The Kangol Kid
• Kaos & Mystro
• Kid Frost
• Kid Solo
• Kimberly Ball
• King M.C. & D.J. Flash
• Knights of the Turntables
• Kurtis Blow
• L.A. Dream Team
• Lightnin Rod
• Madrok
• Mantronix
• Marley Marl
• M.C. Fosty & Lovin C.
• M.C. Ren
• M.C. Shan
• The Mean Machine
• The Moments
• Newcleus
• Next School
• Nice & Smooth
• Old School Players
• P.A.N.I.C.
• Positive Force
• Pumpkin
• Rappers Rapp Group
• Red Alert
• Rock Master Scott & the Dyn
• Rocky Padilla
• Rodney O.
• Ron Hudson
• Scor
• The Sequence
• Shawn Brown
• Skinny Boys
• Slamm Syndicate
• Spoonie Gee
• Spyder-D
• The Sugarhill Gang
• Super Nature
• Symbolic Three
• Timex Social Club
• Toddy Tee
• Treacherous Three
• Triple Threat Three
• Trouble Funk
• Two-Bigg M.C.
• UTFO
• Ultramagnetic MCs
• Whodini
• Word of Mouth
• RUN DMC
• Outlawz
• Bad boyz
• Miami Boyz

Rep (ing.-rap, rapping) bir qayda olaraq agir bitli musiqi altinda oxunan (deyilen) hip-hopun, recitativin (vokal musiqi eserinin terkibine daxil olan danishiq; mahni arasindaki danishiq) besh elementinden biridi. Hal-hazir ki, dovrde hec bir cerciveyle hududlanmayan musiqi istifade olunur, bir cox ifacilar ele eyni drum and bass altinda yeni ne ise yaratmaga calishirlar.

Rep yalniz hip-hop musiqisinde deyil, hemcinin rok-musiqisinde de istifade olunur, mis, repkor, nyu-metal. Linkin Park ve Limp Bizkit kimi qruplarin terkibine recitativ ifacisi daxildi. Pop musiqicileri ve muasir RnB ifacilari da oz kompozisiyalarinda repden istifade edirler.

Rep sozu ingilis sozu olan rap-den (taqqilti, zerbe) goturulub (repin ritmikliyine ishare). To rap “demek”, “danishmaq” menasini verir. Sonralar bekronim-nezerriyyesi yarandi, harda ki, deyilirdi ki, guya rep sozu «Rhythm and Poetry» -nin (Ritm ve Poeziya) ve ya Rhytmic African Poetry -nin abbreviaturasidi. Elece de "Radical ameriсan Poetry" ( Radikal amerikan Poeziyasi) versiyasi da var.

İlk defe rep 1970-ci illerde Bronks rayonunun afroamerikalilari terefinden yaranib, hara ki, onu gelme Yamayka DJ-leri “ixrac” edibler. İlkin olaraq repi qeyri-kommersial meqsedlerle hem de DJ-ler de deyirdiler. Bu adeten auditoriyaya unvanlanmish derin menasi olmayan, qafielenmish kupletden (bendden) ibaret idi. Oz meshhurluq zirvesine rep 1990-ci illerde catdi. İlk defe repi B.P Woop Hecto demishdir.

En meshhur hip-hop qruplarinin onlugu:
• 2 Live C.R.E.W.
• Salt-N-Pepa
• The Sugarhill Gang
• Digital Underground
• Cypress Hill
• Wu Tang Clan
• Beastie Boys
• Public Enemy
• Run Dmc
• N.W.A.

Breyk-dans (ing.- breakdance) ve ya biboinq – hip-hopun besh elementinden biri olan kuce reqsidir. Breykdansinq (ing.- breakdancing) termini onun ifacilari terefinden hesh vaxt ishlenmir. Onlar ozlerini “bi-boyz” (ing.- B boys) ve “bi-qerlz” (ing.-B girls) cagirmagi ustun tuturlar. Soz ozu 80-ci illerde ictimaiyyet arasinda meshhurluq qazandi. Devid Tup (David Toop) onu Breyke uygunlashma kimi tesvir edir ve deyir ki, bu onu Freak aradan sixishdirib cixarana qeder meshhur bir reqs idi, lakin o, Nigga Twins, Spy ve Zulu Kings kimi ifacilarin sayesinde yeniden populyarliq elde etdi. Hercend, hip-hopun yaradicilarindan sayilan Dj Kool Herc-in fikrince breaking sozu break sozunun dashlashmish menasi olan delilik, agilsizliq menasini verir.

Genish yayilmish bir fikre gore, breyk-dans ozunun bu gun ki, gorkemini 70-80-ci illerde reqib olan bandalar arasindaki “batl”-lardan (ing.- battle) goturub. Bu cur batllarda qalib daha cox yeni, murekkeb ve reqibin tekrarlaya bilmeyeceyi hereketler eden teref olurdu. Ceyms Braun-un efsanevi fanki ve genclerin breyke olan heveslerinin suretle artmasi sayesinde Rock Steady Crew
kimi breyk-komandalarin sayi artaraq breyk bandalar arasi yarishdan pop-medeniyyetin bir hissesine cevrildi. Breykin bir nece stilleri de movcuddur. Bunlar Don “Campbellock” Kempbell ve onun “The Lockers” komandasi terefinden yaradilan ve tekmilleshdirilen lokinq, Sem "Boogaloo Sam" Salamon vo onun "Electric Boogaloos" komandasi terefinden yaradilan ve tekmilleshdirilen elektrik buqalu ve poppinq stilleridir.

Breyki adeten, caz, soul, fank, elektro, disko ve RnB altinda ifa edirler. Elece de breyke rep de cox boyuk tesir bagishlayib.

Hip-hop moda. Bi-boylar 1980-ci illerde esasen Adidas, Puma krasovkalari ve Fila botinkalari geyirdiler. Ele hallar olurdu ki, komanda birliyini gostermek ucun eyni forma – koynek, shlyapa ve botinka geyinirdiler. Bi-boylar o vaxtlar meshhur olan neylon kostyumlarda gezirdiler. Mehz bunun komeyi ile onlar surusherek bezi fendleri daha yaxshi yerine yetirirdiler.

İndi bi-boylar bele geyinmirler, amma yene de her bi-boy calishir ki, debli ve parlaq geyinsin. Dunyada geyim stilleri hedden artiq coxdu ve her bi-boy ozunun istediyi kimi geyinir. İndi hetta, ele reqqaslar ve komandalar var ki, qotik ve pank stillerine de ustunluk verirler. Bunun dogru olub olmamasini demek cetindir.

Qraffiti ( ital. graffiti yunancadan goturulub ve “yazmaq” demekdi) binalarin ve kecidlerin divarlarinda, qatarlarin vaqonlarinda, hemcinin hasarlarda ve saire shaquli sethlerde cekilen shekil ve ya yazilan yazidir. Genclerin ozunuifade usullarindan biri sayilir. Muasir qraffiti ressamlarinin adlari “rayter”-lerdi (ing.- writer). Qraffitinin binalara ve s. yerlere sahiblerinin icazesi olmadan cekilmesi bir cox olkelerde cinayet mecellesi ile muahide olunur ve vandalizm kimi qarshilanir. Bir cox Avropa olkelerinde qraffiti cekmek ucun lisenziya almaq lazimdir. Bu saat dunyanin en taninmish ressami Robert Benks sayilir.

Qraffiti de yazi stili de cox boyuk ehemiyyet dashiyir. Bir cox rayterler ozlerini ferqlendirmek ucun reng ve olculerden istifade edirler. İlk rayterlerden olan Stey ve bir nece bashqalari ilk defe olaraq vaqonlarda cekdikleri qraffitilerin ustunde oz adlarini nazik, qabariq ag herflerle yazmaga bashladilar.

Yavash-yavash “babl” (ing.- bubble terc. qabariq) stili formalashmaga bashladi. Burada herfler daha yumru yazilir ve bir-birlerine oxshamaga bashlayirlar. Herfler sanki, ufurulmush kimi gorsenir.
“Vayld stayl” (ing.- Wild Style terc. vehshi stil). Bu stil ilk novbede sozlerdeki herflerin oxunaqli olmamasi ile secilir. Bezen hetta, soz o qeder qarishiq yazilir ki, qraffitiden bashi cixan ve qraffiti ceken adamlar bele onu oxuya bilmirler. Ve ancaq kimler ki, bu stilde hec bir cetinliksiz yazirlar, onlar sheklin metnini oxuya bilerler.
“FX” (ve ya 3D style “hecmli stil”). Bu stil herflerin tamamile hecmli olmasi ile ferqlenir. Bu cur shekli fikirleshmek cox cetindir. Sozu hecmli yazmaq ucun qeyri-ordinar fataziyaya ve qeyri-adi dushunce terzine malik olmaq vacibdi. Bunula bele herfler az da olsa oxunaqli olmali ve bir-birlerine uygun yazilmalidirlar. Hec de her rayter buna qadir deyil.
“Messiah Style”. Bu stilin ozelliyi ondadir ki, herfler sanki, ayri-ayri sehifelerde yazilib ve ele bil bir-birlerinin ustundedirler. Bu stili Nyu-York sakini Vulcan fikirleshib.
“Charaсter”. Burada komiks stilinde personajlardan istifade olunur. Bezen danishiq cercivesi de olur. Orada rayterin imzasi ve ya personajin nitqi ola biler. Arxa planda adeten bashqa stilde cekilmesh soz olur. Bu stilden her rayter istifade etmir, cunki o, bacariq teleb edir ve buna gore “Character” adeten komanda ile cekilir.
“Throw up”. Bu tesvirin cox suretli cekilmesini teleb eden bir stildir. Adeten shekiller eyri xetlerin birleshmesinden emele gelir ve icleri bir qayda olaraq beyaz ve ya gumushu rengli herflerle doldurulur. Kenarlarinda bir ve ya iki outlayn cekilir. Throw up-i cox vaxt bomberler cekirler. Kemiyyet onlar ucun muhim ehemiyyet kesb edir, onlarin yaradiciliginda suret boyuk rol oynayir. Bu stil Nyu-Yorklu rayter İ.N-nin sayesinde populyarlashdi.
“Blockbusters”. Bu adeten cox iri, enli ve bezen ucolculu herflerdir. Burda da bezen outlayndan istifade olunur. İshiqlandirma ucun beyaz ve gumushu renglerden istifade olunur. Blokun ferqliliyi herflerin icinin renglenmesinde rolikden istifade olunmasidir. Bu stil Los-Ancelesde yaranib. Bundan adeten, yigincaqlarin adlarinin yazilmasinda genish istifade olunur.

Rayterlerin esas levazimati boyadir (en yaxshi boya Montana, Black, Hardcore, Golg, Platinium). Daha sonra marker, stiker, trafaret ve rengleme ucun rolik.

Hip-hop haqqinda cekilmish amerikan filmlerinin siyahisi:

• 8 mil
• Boyz In The Hood
• Beatstreeet
• Breaking
• Brazilliantime
• Gang Related
• Get Rich or Die Tryin
• Stomp Yard
• You Got Served
• Have Gun — Will Travel
• White Men Can’t Jump
• Menace to Cociety
• Wild Styles
• How High
• Hustle & Flow
• Step Up
• Scratch

DJ (ing.- disc jockey) audio dashiyicilara yazilmish musiqi eserini auditoriya ucun ifa eden adamdir. 1906-ci il DJ-liyin dogum ili kimi sayila biler, mehz bu ilde ilk defe olaraq Reginald A Fessenden yeni gecesi kodlashmamish radiosiqnali yayimladi. İlk defe DJ sozunu 1934-cu ilde amerikan kommentatoru Walter Winchell ishletmishdir. O, bunu radioaoarici Martin Block-a xitab ederek demishdi. Reytinq:

1. Paul van Dyk
2. Armin van Buuren
3. Tiesto
4. Christopher Lawrence
5. DJ Dan
6. Ferry Corsten
7. DrElliot
8. Digweed
9. Above & Beyond
10. Deep Dish